نوع مقاله : مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 کارشناسی ارشد روانشناسی عمومی موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)

2 استادیار گروه روان‌شناسی مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

3 استادیار موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)

چکیده

پژوهش حاضر به دنبال دستیابی به دو هدفِ تدوین مدل مفهومی اراده بر اساس منابع اسلامی و بررسی میزان روایی آن به روش معناشناسی زبانی، روش کیفی تحلیل محتوا و روش توصیفی زمینه‌یابی بود.با تشکیل حوزه معنایی اراده 36 مفهوم اولیه مشیر به اراده درمنابع اسلامی شناسایی شد.نتایج حاصل از «بررسی روایی محتوایی» در این مرحله، به حذف 20 مفهوم و باقی‌ماندن 16 مفهوم دیگر منجر شد.نتایج حاصل از جستجوی جملات توصیفی تبیینی مرتبط با مفاهیم شانزده‏گانه،بالغ بر 52146 داده بر اساس اصل اشباع بود که در دو مرحله ضعف کتاب و عدم ارتباط مفهومی، غربال شدند.حاصل غربالگری، حذف 51081 داده و باقی‌ماندن 1074 داده بود که با کدگذاری آنها در سه مرحلة کدگذاری باز اولیه، کدگذاری باز محوری و کدگذاری باز انتخابی تحلیل شدند. حاصل این فرایند 265 کدباز، 19 کد محوری و 4 کد انتخابی بود. این فرایند نشان داد که اراده بر اساس منابع اسلامی از 19 مؤلفه در قالب 4 بُعد تشکیل شده است.این مؤلفه ‏ها عبارتند از: عقل و هوای نفس (به عنوان فراسازمان‏دهنده)، الگوهای باور، امیال و نیازها، خلق‌وخو، محیط اجتماعی – فرهنگی (بعد پیشایندی)، رویدادهای محیطی، توجه، تأملات شخصی، انگیختگی، ارزیابی، قصد، تلاش فعال، عمل (بعد فرایندی)، فروپاشی روانی - معنوی، سرگشتگی دنیوی - اخروی، رشد روانی - معنوی، سازماندهی عمل و تاب‌آوری (بعد پیامدی). این مؤلفه‌ها توسط 9 کارشناس علوم‌انسانی و روان‌شناسی مورد ارزیابی قرار گرفته و با استفاده از «شاخص روایی محتوایی (CVI)» مطلوب ارزیابی شد (CVI=0.97).این مدل قابلیت تبدیل به سنجه‌های روان‌شناختی و پروتکل‌های آموزشی - روانشناختی را خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Conceptual model of will based on Islamic sources

نویسندگان [English]

  • Majid Ghandizadeh 1
  • Mohammad Reza Jahangirzadeh Qomi 2
  • Mohammad Reza Ahmadi 3

1 Master of general psychology at Imam Khomeini Research Institute

2 lecturer (Ph.D.) in psychology, Imam Khomeini Education and Research Institute, Qom, Iran

3 Assistant Professor, Imam Khomeini Educational and Research Institute, Qom, Iran

چکیده [English]

The present study sought to achieve the two goals of developing a conceptual model of will based on Islamic sources and examining its validity using the method of linguistic semantics, qualitative content analysis and descriptive contextualization methodsBy forming the semantic field of will, 36 basic concepts of will are identified in Islamic sources.The results of the "content validity check" at this stage led to the elimination of 20 concepts and the remaining 16 concepts.The results of the search for explanatory descriptive sentences related to the sixteen concepts amounted to 52146 data based on the principle of saturation. They were screened in two stages, the weakness of the book and the lack of conceptual connection.The result of the screening was the removal of 51081 data and the remaining 1074 data, which were analyzed by coding them in three stages: primary open coding, central open coding, and selective open coding.The result of this process was 265 open codes,19 core codes and 4 selective codes.This process showed that, according to Islamic sources, the will consists of 19 components in the form of 4 dimensions.These components are: intellect and air of the soul (as a super-organizer),belief patterns, desires and needs, mood, environment. Socio-cultural (antecedent dimension), environmental events, attention, personal reflections, arousal, evaluation, intention, active effort, action (process dimension), psychological-spiritual collapse, worldly-hereafter confusion, psychological-spiritual growth, action organization and resilience (consequence dimension).These components were evaluated by 9 humanities and psychology experts and were evaluated as favorable using"Content Validity Index (CVI).This modelwillhavetheability tobe convertedinto psychologicalmeasures andeducational-psychological protocols.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Will
  • determination
  • conceptual model
  • qualitative analysis method
  • Islamic sources
ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی (1404). تحف العقول، تصحیح علی‌اکبر غفاری، چاپ دوم، قم: جامعة المدرسین.
ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1406). التحصین فی صفات العارفین، تصحیح مدرسه امام مهدی علیه السلام، چاپ دوم، قم: مدرسة المهدی عج الله تعالی فرجه الشریف.
ابن فهد حلی، احمد بن محمد (1407). عدة الداعی و نجاح الساعی، تصحیح احمد موحدی قمی، چاپ اول، دارالکتب الاسلامی.
احمدی خاوه، احسان؛ سرمدی، محمدرضا؛ علم الهدی، علی؛ محمودی، مهدی (1401). مفهوم شناسی تطبیقی مسئله اراده آزاد و اختیار در تعلیم و تربیت بر اساس الگوی «انسان مشکّک»، پژوهش‌های فلسفی، دوره شانزدهم، شماره چهلم، ص 149-167.
اسکندری، حسین، سبزعلی سنجانی، بتول؛ دل افکار، علیرضا و شریفی، مهین (1396). بررسی معناشناختی مفهوم مشیت از دیدگاه قرآن کریم تدوین چارچوب مفهومی برای فرایند عمل مشاوره، فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، سال هشتم، شماره 32، ص 1 تا 16.
آزادی، زهره؛ نصری، عبدالله (1390). جایگاه اراده و اختیار در اخلاق فضیلت علامه جعفری با نگاهی به ارسطو، پژوهش‌های اخلاقی، سال یازدهم، شماره یک، ص 5 تا 30.
امیری، لیلا (1396). پیش‌بینی علائم اختلال اضطراب فراگیر بر اساس نیروی اراده، صبر و عدم تحمل بلاتکلیفی با واسطه‌گری ویژگی‌های شخصیت، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی بالینی، شیراز: دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شیراز.
بوعلی سینا، حسین بن عبدالله (1411). التعلیقات، به کوشش عبدالرحمن بدوی، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1366). تصنیف غررالحکم و درر الکلم، تصحیح مصطفی درایتی، چاپ اول، قم: دفتر تبلیغات.
تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد (1410). غرر الحکم و درر الکلم، تصحیح سیدمهدی رجائی، چاپ دوم، قم: دارالکتب الاسلامی.
توکلی، غلامحسین؛ آذرگین، آروین (1392). «ضعف اراده از دیدگاه دیویدسن»، فصلنامه تأملات فلسفی، سال سوم، شماره 10، ص 153-127.
حجتی، سید محمدباقر (1373). روان‌شناسی از دیدگاه غزالی و دانشمندان اسلامی، چاپ هشتم، تهران: انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
دیلمی، حسن بن محمد (1408). اعلام الدین فی صفات المومنین، تصحیح موسسه آل البیت علیهم السلام، چاپ اول، قم: موسسه آل البیت علیهم السلام.
رزمجویی، فروزان (1396). رابطه بین قدرت اراده و توانمندی‌های شخصیتی زنان مطلقه با میانجی‌گری حمایت اجتماعی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی بالینی، تهران: دانشگاه پیام نور، مرکز تهران جنوب.
رفیعی هنر، حمید (1395) روان‌شناسی مهار خویشتن با نگرش اسلامی، چاپ اول، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
رفیعی هنر، حمید (1397). الگوی درمانی خود_نظم جویی برای افسردگی بر اساس منابع اسلامی: تدوین مدل مفهومی و طرح نمای درمان و مطالعه امکان‌سنجی و نتایج اولیّه آن، رساله دکتری رشته روان‌شناسی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی ره.
ریو، جان مارشال (1386). انگیزش و هیجان، ترجمه یحیی سیدمحمدی، چاپ دهم، ویراست چهارم زبان اصلی و ویراست هشتم فارسی، تهران: نشر ویرایش.
زمانی، مهدی (1400). نقش آکراسیا و/یا ضعف اراده در عدم التزام اخلاقی از منظر امام علی (ع)، پژوهش‌نامه علوی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال دوازدهم، شماره دوم، ص 118-95.
سیف، علی‌اکبر (1394). ساختن ابزارهای اندازه‌گیری متغیرهای پژوهشی در روان‌شناسی و علوم تربیتی: آزمون و پرسشنامه، تهران: دیدار.
شجاعی، محمدصادق؛ جان بزرگی، مسعود؛ عسگری، علی؛ غروی، سیدمحمد؛ پسندیده، عباس (1393). کاربرد نظریه حوزه‌های معنایی در مطالعات واژگانی ساختار شخصیت بر پایه منابع اسلامی، مطالعات اسلام و روان‌شناسی، سال هشتم، شماره 15، صص 38-7.
شریف الرضی، محمد بن حسین (1414). نهج‌البلاغه، تصحیح صبحی صالح، چاپ اول، قم: هجرت.
شریفی اَردانی، علیرضا (1390). پیش‌بینی پیشرفت تحصیلی بر اساس ویژگی شخصیتی "عزم" و جهت‌گیری هدف در دانشجویان کارشناسی ارشد دانشگاه شیراز، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی تربیتی، شیراز: دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شیراز.
شیره‌بند، سودابه (1395). تأثیر آموزش قدرت اراده بر سبک‌های تصمیم‌گیری جوانان 25 تا 35 سال فارغ‌التحصیل دانشگاه تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی بالینی، تهران: دانشگاه پیام نور، مرکز تهران جنوب.
صدرالدین الشیرازی، محمد بن ابراهیم (1366). تفسیر القرآن الکریم، تحقیق محمد خواجوی، چاپ دوم، قم: انتشارات بیدار.
صدرالدین الشیرازی، محمد بن ابراهیم (1428). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، چاپ دوم، قم: انتشارات طلیعه نور.
طوسی، محمد بن حسن (1358). تمهید الاصول، ترجمه عبدالحسین مشکوة‌الدین، تهران: انجمن حکمت و فلسفه.
عباسی، مهدی (1397). تدوین مدل مفهومی و طرح‌نمای درمانی لذت‌بری سعادت‌نگر بر اساس منابع اسلامی در نشانگان افسردگی، پایان‌نامه دکتری رشته روان‌شناسی، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).
عمیق، محسن (1392). «کاوشی در حقیقت اراده انسان»، انسان پژوهی دینی، دوره 10، شماره 30، ص 68-49.
فارابی، محمد (1421). آراء اهل المدینة الفاضلة، بیروت: دارالمکتبة الهلال.
فتحی آشتیانی، علی؛ محمدی، بهاره؛ و فتحی آشتیانی، مینا (1395). آزمون‌های روان‌شناختی، جلد 2، تهران: بعثت.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1409). من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر.
فیست، جس؛ فیست، گریگوری جی؛ رابرتس، تامی_آن (1395). نظریه‌های شخصیت، ترجمه یحیی سیدمحمدی، چاپ چهاردهم، ویراست هشتم، تهران: نشر روان.
قنبرپور، معصومه؛ نعل‌بندی گوی آغاج، شهین (1400). بررسی تطبیقی دیدگاه قرآن با نظریات راجرز، مازلو و ویکتور فرانکل درباره تقویت اراده. دوفصلنامه پژوهش‌های میان‌رشته‌ای قرآن کریم، سال دوازدهم، شماره دوم، ص 120-97.
کلینی، محمدبن یعقوب (1407). الکافی، تصحیح علی اکبر غفاری و محمد آخوندی، چاپ چهارم، تهران: دارالکتب الاسلامیة.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (1403). بحارالانوار، تصحیح جمعی از محققان، چاپ دوم، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
محمدپور، احمد (1398). ضد روش: زمینه‌های فلسفی و رویه‌های عملی در روش‌شناسی کیفی، چاپ دوم، قم: لوگوس.
محمدپور، فهیمه؛ گودرزی، محمدعلی (1398). «نقص در اراده: اتخاذ دیدگاه بین‌تشخیصی با بهره‌گیری از علم ‌النفس اسلامی - قرآنی»، فصلنامه مطالعات قرآنی، دوره 10، شماره 39، ص 208-181.
محمدعلی نژاد عمران، روح‌الله و شمخی، مینا (1399). مقایسه تحلیلی شخصیت از دیدگاه روان‌شناسی با مفهوم شاکله در قرآن، فصلنامه فرهنگ مشاوره و روان‌درمانی، سال یازدهم، شماره 43، ص 159 تا 182.
مصباح، محمدتقی (1398). اخلاق در قرآن، محمدحسین اسکندری، ج 1، چاپ دهم، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره).
مصباح یزدی، محمدتقی (1384). به‌سوی خودسازی، چاپ چهارم، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
مصباح یزدی، محمدتقی (1394). اخلاق در قرآن، تحقیق محمدحسین اسکندی، چاپ هشتم، قم: انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
مصطفوی، حسن (1368). التحقیق فی کلمات القرآن، چاپ اول، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
موسوی الخمینی، روح الله (1362). طلب و اراده، تحقیق سیداحمد فهری، چاپ اول، تهران: موسسه علمی و فرهنگی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی.
می، رولو (1395). عشق و اراده: ترجمه سپیده حبیب، چاپ سوم، تهران: انتشارات دانژه.
نوروزی، فرزام (1395). اراده و نقش آن در درمان اختلال وسواسی جبری از منظر اسلام، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته روان‌شناسی بالینی، شیراز: دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه شیراز.
نوری، نجیب‌الله؛ عسگری، علی؛ نارویی نصرتی، رحیم؛ و شجاعی، محمدصادق (1395). مؤلفه‌های فرآیندی و ساختاری هویت دینی بر پایه منابع اسلامی، مجله اسلام و پژوهش‌های روان‌شناختی، سال دوم، شماره 4، صص 7-26.
یالوم، آروین (1390). روان‌درمانی اگزیستانسیال (وجودی): ترجمه سپیده حبیب، چاپ دوم، تهران: نشر نی.
References
Baldwin CR, Haimovitz K, Shankar P, Gallop R, Yeager D, Gross JJ, et al. (2022). Self-control and SAT outcomes: Evidence from two national field studies. PLoS ONE 17(9): e0274380. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0274380
Bandura, A. (1991), Social cognitive theory of self-regulation. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, 248–287.
Bénabou Roland and Tirole Jean (2001), Willpower and Personal Rules, Journal of Political Economy, University of Chicago Press, vol. 112(4), pages 848-886, August.
Bernecker, K., & Job, V. (2015). Beliefs About Willpower Are Related to Therapy Adherence and Psychological Adjustment in Patients With Type 2 Diabetes. Basic and Applied Social Psychology, 37(3), 188–195. https://doi.org/10.1080/01973533.2015.1049348
Bernecker, K., Herrmann, M., Brandstätter, V., & Job, V. (2017). Implicit Theories About Willpower Predict Subjective Well-Being. Journal of Personality, 85(2), 136–150. https://doi.org/10.1111/jopy.12225
Gailliot, M. T., Baumeister, R. F., DeWall, C. N., Maner, J. K., Plant, E. A., Tice, D. M., et al. (2007). Self-control relies on glucose as a limited energy source: Willpower is more than a metaphor. Journal of Personality and Social Psychology, 92, 325–336.
Gennara, Anamarie., Peetz, Johanna. And Milyavskaya, Marina (2023). When more is less: Self-control strategies are seen as less indicative of self-control than just willpower. Jornal of Experimental Social Psychology, 106. https://doi.org/10.1016/j.jesp.2023.104457
Job, V., Bernecker, K., Miketta, S., & Friese, M. (2015). Implicit theories about willpower predict the activation of a rest goal following self-control exertion. Journal of Personality and Social Psychology, 109(4), 694–706. https://doi.org/10.1037/pspp0000042
Job, V., Dweck, C. S., & Walton, G. M. (2010). Ego Depletion—Is It All in Your Head?: Implicit Theories About Willpower Affect Self-Regulation. Psychological Science, 21(11), 1686–1693. https://doi.org/10.1177/0956797610384745
Kanfer, F. H., & Karoly, P. (1972). Self-control: A behavioristic excursion into the lion'sden. Behavior Therapy, 3, 398-416.
Klinger, J. A., Scholer, A. A., Hui, C. M., & Molden, D. C. (2018). Effortful experiences of self-control foster lay theories that self-control is limited. Journal of Experimental Social Psychology, 78, 1–13. https://doi.org/10.1016/j.jesp.2018.04.006
Kruglanski, A. and Kőpetz, C (2010). Unpacking the Self-Control Dilemma and Its Modes of Resolution. In R. Hassin, K. Ochsner, & Y. Trope (Eds.), Self Control in Society, Mind, and Brain (p. 297-311), New York, NY: Oxford University Press.
Meichenbaum, D. (1985). Stress Inoculation Training. New York: Pergamon Press. Metcalfe, J., & Mischel, W. (1999). A hot/cool system analysis of delay of gratification: Dynamics of willpower. Psychological Review, 106, 3–19.
Mezo Peter (2005), the self control and self management scale (SCMS): A general, measure of self control and self management skills, Thesis (Ph.D.) University of Hawai'i.
Mischel, W., & Ayduk, O. (2004). Willpower in a cognitive-affective processing system: The dynamics of delay of gratification. In R. F. Baumeister & K. D. Vohs (Eds.), Handbook of self-regulation: Research, theory, and applications (pp. 99–129). The Guilford Press.
Mischel, W., Shoda, Y., & Peake, P. K. (1988). The nature of adolescent competencies predicted by preschool delay of gratification. Journal of Personality and Social Psychology, 54, 687–696.
Mukhopadhyay, A., & Johar, G. V. (2005). Where There Is a Will, Is There a Way? Effects of Lay Theories of Self-Control on Setting and Keeping Resolutions. Journal of Consumer Research, 31(4), 779–786. https://doi.org/10.1086/426611
Pierce, W. D., & Cheney, C. D. (2004). Behavior Analysis & Learning, 3rd Ed. Mahway, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates. p. 258.
Polit, D. F & Beck, C. T. (2006). The content validity index: are you sure you know what’s being reported? Critique and recommendations. Research in nursing & health, 29(5), 489–497.
Strauss, Anselm; & Corbin, Juliet. (1990). Basics of qualitative research. Sage publications.
Sweeney L, Moss-Morris R, Czuber-Dochan W, Belotti L, Kabeli Z, Norton C. (2019). ‘It’s about willpower in the end. You’ve got to keep going’: a qualitative study exploring the experience of pain in inflammatory bowel disease. British Journal of Pain. 13(4):201-213. doi:10.1177/2049463719844539
Vohs, K. D., & Baumeister, R. F. (2004). Understanding self-regulation. In R. F. Baumeister & K. D. Vohs (Eds.), Handbook of self-regulation: Research, theory, and applications (pp. 1-9). New York, NY: Guilford.
Weir, K. (2012). What You Need to Know about Willpower: The Psychological Science of Self-Control, Copyright © American Psychological Association.